كمال الدين محمود بخاري و معماي جذر أصمّ

احد فرامرز قراملكي

چكيده:

نيمه دوم قرن دهم هجري دوره انتقال حوزه فلسفي شيراز به اصفهان است. در اين دوره نگارش رسالههاي مستقل در باب معماهاي منطقي آغاز و بسرعت رواج مييابد و موضوع مباحث درسي ميگردد. رساله آغازين در اين سنت نوين، مغالطات كمال الدين محمود بخاري است كه توسط فرزندش عصمة الله مورد شرح قرار گرفته است. تعريف مغالطه، طبقه‌بندي مغالطات، جستار در تحليل معماهاي منطقي و سعي در ابداع معماهاي جديد از تلاشهاي علمي اين دوره است.

دو رساله «آداب مناظره» و «سي مغالطه» به ترتيب از ميرفخرالدين حسيني و ميرفضل الله استرآبادي در تداوم همين سنت مغالطه پژوهي پرداخته شده است. بحث از معماي جذر اصمّ در همه اين آثار طرح ميشود. تحليلهايي كه در اين دوره از معماي جذر اصمّ ارائه شد پيشرفت قابل توجهي را نشان نميدهد و بيش و كم گزارش مباحث بسيار جدي دوره آغازين حوزه فلسفي شيراز است.

اهميت نيمه دوم قرن دهم در تاريخ فلسفه

تاريخ پرفراز و نشيب تفكر فلسفي/منطقي در فرهنگ اسلامي مواضع پنهان و ناشناخته فراواني دارد؛ مواضعي كه بدون شناخت دقيق آنها نه تنها تدوين تاريخ دانش منطق ميسور نيست بلكه فهم تطور تاريخي مسائل منطقي نيز مقدور نميگردد.

يكي از مواضع مبهم در تاريخ منطق، وضعيت نيمه دوم قرن دهم هجري است. دوره‌يي كه حوزه فلسفي شيراز بتدريج به افول ميگرايد و حوزه فلسفي اصفهان رونق ميگيرد. دوره‌يي كه از حيث سياسي/اجتماعي، بحراني و از حيث فكري آبستنِ تحولات عميق است. شناختن اين دوره در فهم چگونگي شكل‌گيري انديشه فلسفي حوزه اصفهان بويژه نظام فلسفي حكمت متعاليه ملاصدرا اهميت فراوان دارد.

تفكر فلسفي/كلامي و منطقي رايج در نيمه دوم قرن دهم ويژگيهاي متنوعي دارد كه به اهم آنها اشاره ميشود:

1. تفكر كلامي حوزه شيراز در دو مدرسه رقيب جلاليه و صدريه به بالندگي و بلوغ ميرسد كه آثار فراواني نيز در موضوعات كلامي/فلسفي و فرامنطقي نگاشته ميشود. شرح قوشچي بر تجريد خواجه همچنان كتاب درسي مهم است و حواشي متنوع بر آن و نيز بر حواشي پيشروان حوزه شيراز، يعني حواشي دواني، دشتكي و خفري و نيز حواشي بر رساله‌هاي اثبات الواجب صدرنشينان اين حوزه نگاشته ميشود.

2. آثار منطقي مورد بحث در اين دوره، اعم از آثار درسي و منابع مورد شرح، تعليقه و نقد؛ به سنّت منطق منطق دو بخشي سينايي (و نه نُه بخشي ارسطويي و يا سبك تلفيقي) است.[1] تهذيب المنطق تفتازاني (794-722ه .ق)

براي نوآموزان منطق، شرح قطب الدين رازي (767-689ه .ق)، بر رساله شمسيه كاتبي قزويني (675-617ه .ق) براي متوسطان و شرح رازي بر مطالع الانوار سراج الدين ارموي (682-594 ه .ق) براي سطوح عالي آموزش منطق كتب درسي بوده است. علاوه بر آنها، شرح «القسطاس» شمس الدين محمد سمرقندي (709-638 ه .ق) و نيز «المحاكمات بين شرحي الاشارات» رازي نيز منابع مورد بحث، نقد و شرح بوده‌اند.
همه اين آثار به سبك منطق دو بخشي تدوين شده‌اند.

3 – توجه به مغالطات و معماهاي منطقي به تأثر از شرح القسطاس سمرقندي در اين دوره رواج دارد. وجود نسخ خطي بخش مغالطات شرح سمرقندي كه در اين دوره استنساخ شده‌اند،[2] نشان ميدهد كه بحث از معماهاي منطقي اهميت فراواني يافته است. تك نگاره‌هاي فراواني از نيمه دوم قرن دهم تا اواخر حوزه فلسفي اصفهان در باب معماهاي منطقي پرداخته شده‌اند. بحث از تعريف مغالطه، طبقه‌بندي معماها،تأمل در راه حلهاي پيشينيان و در تحليل آنها و جستار از راه حل موفق و نيز طرح معماهاي نوين و يا تقرير پيچيده و ارائه صورتهاي تقويت شده به معماهاي رايج، مسائل چنين رساله‌هايي است.

تك نگاره‌هايي در مغالطات

نگارش رساله مستقل در مغالطه در دوره‌هاي پيشين نيز مرسوم بوده است و رساله‌يي نيز از ابن سينا (428-370 ه .ق) گزارش شده است.[3] اما طرح مدون و مؤكد آن بويژه طرح معماهاي منطقي در قالب مغالطات در اين دوره رونق يافت. رواج روي آوردن دانشمندان به معماهاي منطقي در حدي بود كه برخي از تك نگاره‌ها بعنوان متن درسي، مورد بحث قرار گرفت. رساله مغالطات كمال الدين محمود بخاري، رساله سي مغالطه مير فضل الله استرآبادي و رساله در مناظره فخرالدين حسيني نمونه‌هايي از اين رساله‌هاي مستقل در باب معماهاي منطقي هستند. پيش از پرداختن به گزارش رساله بخاري كه موضوع گفتار حاضر است. باجمال سه رساله ديگر گزارش ميگردد:

á سي مغالطه: سيدمير فضل الله استرآبادي فرزند سيدمحمد كيا حسيني از دانشمندان شيعي در دو سده دهم و يازدهم است. وي در دوران دولت شاه طهماسب صفوي ميزيست و از شاگردان شيخ احمد اردبيلي معروف به مقدس اردبيلي است. مقدس اردبيلي در نيمه دوم قرن دهم ميزيسته و در مدرسه منصوريه شيراز تحصيل كرده است.[4] رساله وي در مغالطات را بسياري از دانشمندان گزارش كرده‌اند. مؤلف رياض‌العلماء نسخه‌يي از آن را در رشت ديده[5] و آقا بزرگ تهراني نيز نسخه‌يي از آن را گزارش كرده است. رساله مغالطات استرآبادي به نام سي مغالطه نيز خوانده شده است؛ زيرا مشتمل بر بيان و حل سي معماي منطقي است. آقا بزرگ تهراني، اگر چه رساله «حل المغالطات الثلاثين» را جدا از رساله المغالطات استرآبادي ذكر كرده اما تصريح ميكند كه اين دو عين هم ميباشند.[6] نسخه‌يي ناقص از اين رساله كه در سده يازدهم نگارش يافته در مجموعه شماره 1643، دفتر هفتم، كتابخانه مركزي دانشگاه تهران وجود دارد، (ص 100 پ، 107 پ).

رساله سي مغالطه با مقدمه‌يي در بيان تعريف مغالطه و طبقه‌بندي آنها بر حسب اسباب مغالطه به روش متداول آغاز ميشود و در سه باب، معماهاي منطقي را مورد بحث قرار ميدهد. باب اول شامل بر پنج مغالطه زباني است و باب دوّم بيست مغالطه منطقي (معنايي) را مورد بحث قرار ميدهد و باب سوم از پنج مغالطه‌يي كه در اثبات هر مدعايي قابل بكار بردن هستند سخن ميگويد.[7]

معماي جذر اصم، يازدهمين مغالطه از معماهاي باب دوم است. استرآبادي در بيان اين معما تنها به تقرير ساده و متداول معما (كل كلامي في هذا اليوم كاذب) بسنده ميكند و بر مبناي اينكه صدق و كذب پذيري اين گزاره موجب اجتماع نقيضين ميشود به طرح معما ميپردازد. وي به هفت راه حل، بدون ذكر صاحبان آنها اشاره ميكند و خود راه حلي ارائه نميكند. راه حلهاي مورد گزارش؛ آراء تفتازاني، ابن كمونه، خواجه طوسي، سمرقندي، ميرسيد شريف جرجاني، دشتكي و دواني است.

á آداب مناظره: رساله آداب مناظره يا قواعد مناظره را فخرالدين محمد بن حسين حسيني استرآبادي از دانشمندان قرن دهم نوشته است. معروفترين اثر وي حواشي بر شرح ميبدي بر هدايه اثيرالدين ابهري است كه وي آن را به سال 928 به پايان رسانده است (اين اثر به حواشي فخريه معروف است).[8]

فخرالدين حسيني در آغاز رساله ميگويد: «اين ]نوشتار [خلاصه مباحث ضروري از مسائل مناظره است. براي كساني كه در علوم گوناگون خوض دارند، نوشته نيازمند به بخشايش خداوند غني؛ محمدبن حسين معروف به فخرالدين حسيني است كه در پاسخ درخواست برخي از دوستان خردورز تحرير يافته است».

رساله پس از ذكر مقدمه‌يي در باب تعريف مناظره و برخي احكام آن به طرح هيجده معماي منطقي ميپردازد كه پانزدهمين مغالطه به شبهه جذر أصمّ اختصاص دارد. وي ميگويد: دانشمندان اين مغالطه را از سختترين معماها دانسته‌اند و با اعتراف به حل ناپذيري آن، نام جذر اصم بر آن نهاده‌اند؛ در حالي كه چندان صعوبتي نيز در اين معما وجود ندارد. زيرا اجتماع صدق و كذب ناشي از صادق يا كاذب انگاري اين معماست در حالي كه اين گزاره (كل كلامي كاذب) نه صادق است و نه كاذب. صدق و كذب‌پذيري قضايا، قطع نظر از خصوصيت موضوع و محمول است؛ اما قضيه‌اي با توجه به موضوع و محمول خاص ممكن است نه صادق باشد و نه كاذب.

همانگونه كه مؤلف در حواشي اشاره ميكند، اين راه حل در اصل همان راه حل دواني است اما تفاوتهاي قابل توجهي نيز با آن دارد. مؤلف در واقع سعي كرده است مواضع خلل راه حل دواني را برطرف كند.

چندين نسخه از اين رساله قابل گزارش است: دفتر اول، مجموعه شماره 441 (عربي) كتابخانه مجلس شوراي اسلامي؛ و دفتر دوم مجموعه شماره 159 كتابخانه عمومي اصفهان (ابن مسكويه)؛ و نيز نسخه خطي شماره 408 همان كتابخانه. عنوان رساله در اين نسخه قواعد المناظره آمده است.

á المغالطة و النكات و الفوائد: اين رساله به وسيله مؤلفي ناشناخته نوشته شده و شامل 50 مغالطه و معماي منطقي/فلسفي و فقهي است كه ظاهراً به دستور امير عمادالدين يحيي گردآوري شده است. مغالطه چهل و سه از اين رساله به معماي جذر اصم مربوط است. مؤلف در تقرير معماي جذر اصم صورت تقويت شده امسي و غديي را مطرح ميكند و آنگاه پاسخ مبتني بر اصل تمايز خبر و مخبرعنه را كه اساساً از خواجه طوسي (598-672 ه .ق) است به ميان مي‌آورد: اخبار از خبر سه امر متغاير را لازم دارد: خبر 1، خبر 2 و مخبرعنه خبر1؛ حال آنكه در گزاره معماي دروغگو سه امر متغاير وجود ندارد. پس اين گزاره نه صادق است و نه كاذب.

مؤلف با تفكيك تغاير بالذات و تغاير بالاعتبار اين راه حل را مورد نقد قرار ميدهد. اگر مراد از تغاير، تغاير بالذات باشد، قول به لزوم مراد متغاير در اخبار از خبر، غير قابل قبول است و اگر مراد تغاير بالاعتبار است، چرا نتوان گفت كه در معماي دروغگو چنين تغايري وجود دارد؟ خود مؤلف پس از نقد راه حل ياد شده، راه حل ديگري را ذكر نميكند.

نسخه‌يي از اين رساله (به عربي) در دفتر هفتم مجموعه شماره 500 كتابخانه مجلس شوراي اسلامي وجود دارد.

مغالطات بخاريه و شرح آن

كمال الدين محمود بن نعمة الله (نعيم) بخاري (885ه .ق / 1480 م ـ 947 ه .ق/1540م) از مدرسان و محققان قرن دهم هجري است. وي در سنت تفكر فلسفي و كلامي شيراز تربيت يافته و در همان سنت به تحقيق و تدريس پرداخته است. اگر چه آقا بزرگ تهراني يكي از رسائل وي را بعنوان اثري از شيعه در الذريعه آورده است اما در احياء الداثر به اسم وي اشاره‌يي نميكند. نيكلاس رشر به استناد به بروكلمان[9] از وي بعنوان يكي از منطق‌دانان فارسي كه حوالي سال 1520 ميلادي از مراجع فلسفي كلامي بوده است نام ميبرد.[10]

كمال الدين بخاري، بنا به تصريح خود در رساله مغالطات نزد قرا داوود خواجوي (حدود 948-880 ه .ق) از مدرسان معروف منطق و كلام آن دوره درس خوانده است. قرا داود از اهالي تبريز است اما درس خوانده شيراز و مانند همه تحصيل كردگان شيراز در آن دوره بر تهذيب المنطق تفتازاني و حواشي ميرسيد شريف جرجاني بر شرح مطالع، حاشيه و تعليقه دارد.[11]

بخاري آثار متعددي دارد از جمله: حاشيه بر شرح شمسيه، حاشيه بر شرح مطالع، رساله‌يي در علم[12] و رساله‌يي در مغالطات كه به نام المغالطات البخاريه معروف است و فرزند وي، عصمةالله بخاري بر آن تعليقه‌يي مفصل نوشته است كه متن و شرح بتفصيل گزارش ميشود.

رساله مغالطات به سبك بخش انضمامي شرح القسطاس تدوين شده است. بخاري ابتدا بمنزله مقدمه به تعريف مغالطه ميپردازد. وي تعريف ميرصدرالدين دشتكي را از حواشي وي بر شمسيه نقل كرده و مورد نقادي قرار ميدهد اما به طبقه‌بندي اسباب مغالطه نميپردازد. آنگاه معماهاي منطقي را در دو بخش ـ دقيقاً بتبع سمرقندي در قسطاس ـ طرح ميكند: مقصد اول مغالطات عام است و بخش دوم مغالطات خاص. مراد از مغالطات خاص معماهاي متعلق به علوم و فنون متعدد است. بخش اول (مغالطات عام) خود بر دو قسم، معما مشتمل است: معماهايي كه به اجتماع نقيضين مي‌انجامد و معماهايي كه به ارتفاع نقيضين مي‌انجامد.

نسخ متعددي از اين رساله در دست است[13] و تعدد نسخه نشانگر اهميت آن است. بنا به گزارش آقا بزرگ تهراني، متن درسي بوده است. بعنوان مثال قاضي نظام از مدرسان منطق، اين رساله را تدريس ميكرده و ملاحظات تكميلي وي بر رساله بخاري را يكي از شاگردانش تدوين كرده است و نسخه‌يي از آن در كتابخانه مدرسه عالي شهيد مطهري (به شماره 2/6685) موجود است. از شرح فرزند بخاري بر رساله مغالطات نيز نسخ متعددي وجود دارد[14] كه در حال حاضر مجموعه رساله مغالطات بخاري، شرح فرزند وي و تقرير درس قاضي نظام در دست تصحيح است.[15]

فرزند مؤلف، محمد عصمت الله بخاري تعليقه‌يي مفصل بر رساله پدر نوشته است، اين تعليقه بعنوان شرح رساله مغالطات بخاريه معروف است. دليل اين شهرت به سبك شارح بر ميگردد. وي اگر چه تعليقه‌يي بصورت ]قوله «»[ نگاشته است اما براي حفظ كليت رساله عبارتهاي مؤلف را به صورت كامل در آغاز هر مبحثي با تعبير قال رحمه الله مي‌آورد و به تعليقه خود صورت شرحي قال، أقول ميدهد.

جهتگيري تعليقات‌وي بيان توضيحاتي بر آراء مؤلف و رفع انتقادهاي ‌وارد برآن ‌است ‌و بندرت متضمن ملاحظات انتقادي است. همانگونه كه برخي از محشيان ذكر كرده‌اند، تعليقه محمدعصمت‌الله نشانگراين نيست كه وي بر مباني منطقي و تاريخ تطور مسائل آن وقوف لازم داشته باشد.

معماي دروغگو و رساله مغالطات

كمال الدين بخاري هشتمين مغالطه از قسم نخستِ مغالطاتِ بخش اول را به معماي جذر اصم اختصاص داده است. يعني آن را بعنوان مغالطه عام و رافعِ اصلِ امتناع اجتماع نقيضين ميداند. تقريري كه او ارائه ميدهد، صورت ساده متداول است:

الوجه الثامن انه إذا قال قائل «كل كلام صدر عنّي في هذا اليوم فهو كاذب» و لم يصدر عنه إلا هذا الكلام، يلزم اجتماع النقيضين لأنّ هذا الكلام إنْ فُرض صدقه يلزم كونه كاذباً لكونه فرداً من افراد الموضوع فيقوله «كل كلام صدر عنّي في هذا اليوم فهو كاذب».

«و إنّ فرض كذبه كان صادقاً لثبوت نسبة الكذب إلي موضوعه في نفس الامر في هذا اليوم. فيلزم علي تقدير صدقه كذبه و علي تقدير كذبه صدقه. و هو اجتماع النقيضين».

راه حل بخاري اين است: در اين ترديد كه گزاره يادشده صادق است يا كاذب با انتخاب هر دو طرف ميتوان معما را حل كرد؛ و اين راه حل آشكارا با ديدگاه كساني چون خواجه طوسي، دشتكي و دواني كه معتقدند اين گزاره نه صادق‌است و نه كاذب، فرق دارد. بخاري در خصوص شقّ اوّل توضيحي نميدهد و به دعوت به تأمل جدّي بسنده ميكند اما درخصوص شقّ دوم سخني دارد كه دقيقاً ديدگاه كاتبي در شرح كشف الحقائق و شرح الملخص است:[16]

وحلّهُ أنّ نختار الشقَ الثاني. إذْ صدقُ هذه القضيةِ عبارةٌ عن اجتماع صدقها و كذبها معاً فيكون كذبها بانتفاءهذاالمجموع و لايلزم من انتفاء هذا المجموع أنْ يكون هذه القضية صادقة؛ تأمل. و يمكن حلّه باختيار الشق الاول أيضاً بالتامل التّام، فتأمل جدّاً.

پيش از اين در خصوص اين راه حل و مواضع خلل آن بحث شده است[17] كه بهمين علت به ذكر عين عبارتهاي بخاري كه برگرفته از كاتبي قزويني است (به استثناء ويمكن حلّه باختيار الشق الاول) بسنده ميشود.

روشن ‌است كه بخاريبرخلاف سنّت‌ رايج ‌درآغاز حوزه فلسفي شيراز راه‌حل‌هاي پيشينيان را گزارش نكرده و به كسي‌از جمله كاتبي ‌ارجاع نداده ‌است. همچنين روشن است كه رساله بخاري در اين مسئله پيشرفت قابل اشاره‌يي را نسبت به دوره آغازين حوزه شيراز نشان نميدهد.

توضيحات شارح

شارح رساله مغالطات نكات متنوعي را در خصوص معماي دروغگو بيان كرده است:

1. شارح به صعوبت و سختي اين معما اشاره كرده و سخن تفتازاني را با ارجاع به وي نقل ميكند: «هذه مغلطة تحيّر في حلّها عقول العقلاء و فحول الاذكياء».[18]

2. وجه تسميه اين معما به اسم شبهه جذر اصم از مباحث جالب شارح است. شارح سه ديدگاه را محتمل دانسته است:

ديدگاه اول: حل معماي دروغگو همانند جذر عدد اصم داراي صعوبت است و از اينرو آن را جذر اصم ناميده‌اند. اين ديدگاه را وي از تفتازاني نقل ميكند امّا توضيحي كه مي‌آورد نشانگر تصور ناقص از جذر و اصم بعنوان مفاهيم رياضي است (اين نكته را برخي از محشيان شرح نيز گفته‌اند). گزارش عبارت شارح خالي از نكته نيست :«و ذلك بناء علي عجز العقلاء عن حلّها كعجزهم عن معرفة الجذر الاصم.[19] و الجذر اصل الشيء و قال في المهذب الجذر اصل الحساب و الأصم عدد ليس له كسر من النصف الي العشر كأحد عشر و ثلث عشر. و نُقل عن بعض كتب علم الحساب انه لا تعرف الجذر الاصم إلا الله و نقل عن بعض الحكماء انّه يسبّح بقوله سبحان من لا يعرف الجذر الأصم إلا هو».

ديدگاه دوم: شارح در وجه تسميه نقل ميكند كه جذر اصم در لغت بمعناي بركندن بُن و ريشه است و چون اصل امتناع اجتماع نقيضين بُن و ريشه انديشه است و اين معما در مقام بر كندن چنين ريشه‌يي است، از اينرو آن را جذر اصم ناميده‌اند.

بر مبناي چنين تحليلي از واژه‌هاي جذر و اصم ـ كه شارح به استناد به صراح آن را به ميان مي‌آورد ـ احتمال ديگري نيز ميتوان داد و آن اينكه معماي جذر اصم در واقع بر شاخه نشستن و ريشه را كندن است. مثالي كه در ادبيات اخلاقي و زهدي رايج است.

ديدگاه سوم: در وجه تسميه از نظر شارح، تسميه شيء به اسم مبدع و مخترع آن است. طرّاح معماي جذر اصم، فردي بود جذر نام كه شنوايي خود را از دست داده بود و از اينرو جذر اصم ناميده ميشد و بهمين ترتيب معما را جذر اصم ناميده‌اند. مانند تصوري كه از وجه تسميه ايساغوجي پنداشته شده است. شارح اين احتمال را قابل قبول نميداند زيرا طراح اين معما ابن‌كمونه بغدادي[20] از ملحدان است.[21]

3. شارح همچنان تقرير مؤلف از معما راتوضيح مي‌دهد و به تقرير ديگر و صورتهاي تقويت شده معما اشاره نميكند.

4. شارح در بحث از حل معما به گزارش راه‌حلهاي ديگران ميپردازد، گويي راه حل مصنف را قريب به توفيق نمييابد. راه حلهايي كه وي گزارش ميكند: بيان تفتازاني، راه حل صدرالدين دشتكي و تدبير جلال‌الدين دواني است. البته پيش از اين نگارنده در خصوص هر سه ديدگاه بتفصيل سخن گفته[22] و رساله‌هاي دشتكي[23] و دواني[24] در حل معماي جذر اصم را در دسترس اهل تحقيق قرار داده است ‌و بالأخره لازم به ‌ذكر است كه شارح هيچگونه ملاحظه تكميلي يا انتقادي بر راه حلهاي ياد شده ارائه نميكند. Ê

پی نوشتها:

[1] . در تفصيل سخن در باب منطق دو بخشي سينايي، ر.ك: فرامرز قراملكي، احد، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دو بخشي»، آيينه پژوهش، ش24.

[2] . نمونه‌يي از اين نسخ خطي تحت عنوان رسالة في‌الغلط و المغالط در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، شماره 12145 وجود دارد.

[3] . آقا بزرگ تهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعه، (بيروت، بي‌تا)، ج21، ص291.

[4] . در تفصيل سخن در خصوص ميرفضل‌الله استرآبادي، ر.ك: آقا بزرگ تهراني، طبقات الاعلام الشيعه، احياء الداثر من ‌القران العاشر، تحقيق علي نقي منزوي، (انتشارات دانشگاه تهران)، ص181، ـ امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، تحقيق حسن امين، بيروت، ج8، ص401.

[5] . اصفهاني، ميرزا عبدالله، رياض العماء و حياض الفضلاء، به اهتمام سيد محمود مرعشي، قم، ج4، ص363 و 362؛ و ج5، ص117.

[6] . الذريعة، ج21، ص76.

[7]. اين رساله را در حال حاضر سيده ليلي حجازي به راهنمايي نگارنده تصحيح ميكند.

[8] . احياء الداثر، ص179.

[9]. Brockelmann, carl. Geschichte der arabischen litteratur, Weimar, 1980, vol.I, 466.

[10]. Rescher, Nicholas, the Development of Arabic Logic, university of Pittsburgh press, 1964, p.250.

و نيز: رشر نيكلاس، تطور المنطق‌العربي، ترجمه الدكتور محمد مهران (دارالمعارف، مصر، 1985)، ص552.

[11] . حاجي خليفه، كشف‌الظنون عن اسامي الكتب و الفنون، بيروت، چ2، ص1717.

[12] . بركلمان و رشر نامي از اين رساله نبرده‌اند. نسخه‌يي از اين رساله در كتابخانه آية‌الله مرعشي نجفي در قم موجود است.

[13]. از جمله، نسخه‌يي در استان قدس رضوي، تحت عنوان رسالة في‌المغالطات الغريبه، نوشتة محمود بن نعيم بخاري كه در قرن دوازدهم با خط شكستة بدون نقطه نوشته شده است. اين نسخه جزو اهدايي و وقف مقام معظم رهبري به تاريخ 1374 با شمارة 22021 ثبت شده است.

[14]. از جمله، نسخه آستان قدس رضوي با خط نستعليق به شماره 1104.

[15]. مجموعه ياد شده توسط مينا فخاري و به راهنمايي نگارنده و مشاورة دكتر مقصود محمدي بعنوان پايان‌نامه كارشناسي ارشد در دانشكده الهيات دانشگاه آزاد اسلامي كرج در دست تصحيح و تحقيق است.

[16] . كاتبي، جامع الدقائق في كشف‌الحقائق (ابهري)، نسخه خطي مجموعه 162 دارالكتب المصرية، ورق 703 و 704 و كاتبي، المنصص في شرح الملخص (فخررازي)، منطق، بخش دوم، تصحيح قربانعلي رحيم اوغلي، به راهنمايي احد فرامرز قراملكي، كرج، 1375، ص383. كاتبي اين راه‌حل را وامدار استاد خود ابهري در كشف الحقائق است.

[17] . فرامرز قراملكي، احد، «معماي جذر اصم نزد منطق‌دانان قرن هفتم»، خردنامه صدرا، ش7، خرداد1376، ص75ـ77.

[18] . تفتازاني، شرح‌المقاصد، (بيروت، 1409 هـ . ق)، ج1، ص286، 287.

[19]. تعبيرالجذر الاصم دليل بر تصور ناقص شارح از اين مفهوم رياضي است. البته همه نسخ چنين است و تكرار آن دو عبارت شارح نشانگر صحت نسخ است. تعبير درست جذرالاصم است به صورت مضاف و مضاف‌اليه.

[20] . در نقد اينكه طراح اين معما ابن‌كمونه است به گفتار نگارنده متن در اين باب مراجعه كنيد: فرامرز قراملكي، احد، «معماي جذر اصم نزد متكلمان»، خردنامه صدرا، ش6، ص67، 73.

[21] . در نقد ملحد انگاري ابن‌كمونه بغدادي مراجعه كنيد به مقدمه مصحح التنقيحات: ابن‌كمونه، التنقيحات في شرح التلويحات، مقدمه و تصحيح سيد حسين سيد موسوي، به راهنمايي دكتر ابراهيمي ديناني، دانشگاه تهران، 5ـ 1374.

[22] . فرامرز قراملكي، احد، «معماي جذر اصم در حوزه فلسفي شيراز». خردنامه صدرا، ش4، ص80ـ85.

[23] . ميرصدرالدين دشتكي رساله‌هاي متنوعي در باب معماي جذر اصم نوشته است. رساله‌يي كه شارح از آن نقل كرده است در اصل حواشي وي بر شرح جديد تجريد (شرح قوشچي) است: ميرصدرالدين دشتكي، رسالة في شبهة جذرالاصم، تصحيح و مقدمه احد فرامرز قراملكي، خردنامه صدرا، ش6 و 5، ص84ـ72.

[24] . جلال‌الدين، دواني، نهاية‌الكلام في حل شبهة جذرالاصم، تصحيح و مقدمه احد فرامرز قراملكي، نامه مفيد، ش5، بهار 1375، ص113ـ122.