شرح و تعليقه صدرالمتألهين بر الهيات شفا (جلد دوم)

يكي از متفكراني كه شرح و تعليقه بر الهيات شفا نوشته حكيم ملاصدرا است. غرض اصلي ملاصدرا در اين تعليقات توضيح عبارات شفا و تبيين نظر ابن‌سينا بوده و چون شفا يك كتاب آموزشي در سطح عالي بوده، وي سعي كرده است اين اثر ارزشمند را براي طالبان علم الهي در همان سطح، قابل استفاده‌تر كند. بدين جهت تعليقات او نيز دقيقاً داراي خصوصيات يك اثر آموزشي است.

جلد دوم اين کتاب در ادامه جلد اول بوده و مشتمل بر سه مقاله است كه به بحثهاي زير مي‌پردازد:

مقاله چهارم: اين مقاله كه در سه فصل است در بيان اموريست كه به اعتباري عارض «موجود بما هو موجود» مي‌شوند مثل متقدم و متأخر، حادث و قديم، تام و ناقص و … .

فصل اول در بيان متقدم و متأخر و حدوث است با نقل كلام سهروردي و نقد آن و اقسام آنها.

در فصل دوم، قوه و فعل و معاني و اقسام آنها، قدرت و اثبات اين موضوع كه هر متكوني داراي ماده است بحث مي‌شود.

فصل سوم، در باب تام و ناقص و فوق‌التمام و كل و جميع است. صدرا در آخر اين فصل به ابن‌سينا ايراد گرفته است كه در الهيات نبايد از اين امور به تفصيل سخن گفت و از مسائل مهم غفلت كرد.

مقاله پنجم: اين مقاله كه در نُه فصل تنظيم شده است در باب وجود كليات و احوال ماهيات بحث مي‌كند. ملاصدرا ابتدا در هفت اصل، كلياتي در باب ماهيت بيان كرده، آنگاه به شرح عبارات ابن‌سينا در ذيل فصول متن پرداخته است.

فصل اول در امور عامه و چگونگي وجود آنهاست. كلي و جزيي و اقسام آنها، اصناف صفات عارض ماهيت و چگونگي اتصاف و عروض، معناي ماهيت و اعتبارات و حيثيات مختلف آن با نقل و نقد نظريات مختلف در قالب شرح متن توضيح داده شده است.

فصل دوم در بيان چگونگي لحوق كليت به طبايع كلي و فرق بين كل و جزء و كلي و جزئي است. اقسام كلي يعني طبيعي و منطقي و عقلي و احكام آنان از جمله مباحث مطرح شده در اين فصل است.

فصل سوم در بيان جنس و احكام آن و فرق بين جنس و ماده است.

فصل چهارم در بيان چگونگي دخول معاني خارج از جنس بر طبيعت جنس و فرق بين فصول ذاتي و غيرذاتي است. شرائط و قوانين دهگانه فصل مناط شناخت فصول ذاتي و مقسمات عرضي و حمل هوهو از جمله مسائلي است كه در اين فصل مورد توجه قرار گرفته است.

فصل پنجم در باب نوع و مباحث مربوط به آن است.

فصل ششم در باب معرفت فصل و وجود آن است.

فصل هفتم در بيان مناسبت حدّ و محدود است.

فصل هشتم در باب حدّ است.

فصل نهم در بيان مناسبت حدّ و اجزاء آنست.

مقاله ششم: اين مقاله كه در شش فصل است در باب معرفت علل و احوال آنها بحث مي‌كند. فصل اول در بيان اقسام علل و تعريف و احوال آنهاست. كيفيت فاعليت فاعل، تأثير فاعل در وجود شيء است نه حدوث آن، و اينكه معلول در حدوث و بقاء نيازمند علت است در اين فصل مورد بحث قرار گرفته است.

فصل دوم در بيان اين مطلبست كه هر علّتي همراه معلول خويشست و نيز تحقيق در فاعليت فاعل است. كيفيت ارتباط حادث به قديم و شرح اشكال و پاسخ آن، از موضوعات مهم اين فصل است كه ملاصدرا حل مشكل را به نظريه خود در مورد حركت جوهري و به كتب خود ارجاع كرده است. ابداع و تكوين و حدوث ذاتي از ديگر مطالب اين فصل است.

فصل سوم در بيان مناسبت بين علل فاعلي و معلولات آنهاست. ذكر چند بحث مهم و نقد نظر فخررازي و بيان اقسام فاعل از جمله مباحث اين فصل است.فصل چهارم در باب ساير علل است يعني علت مادي, صوري و غايي. مفاهيم و اصطلاحات ماده، هيولي، عنصر، اسطقس، موضوع، صورت، هر متحرك محرك دارد، اعتراضات امام فخررازي بر ابن‌سينا و پاسخ آنها و مناسبات علل چهارگانه از جمله عناوين مطرح شده در اين فصل است.

فصل پنجم در اثبات غايت و حل شكوكي كه براي ابطال آن ايراد شده است. فرق بين غايت و ضروري و تبيين جهاتي كه بموجب آنها غايت بر ساير علل تقدم يا از آنها تاخر دارد از ديگر مباحث اين فصل است.

ملاصدرا در پايان به توضيح اين مطلب پرداخته است كه غايت، افضل اجزاء فلسفه اولي است.

كتاب شرح و تعليقه صدرالمتألهين بر الهيات شفا شيخ‌الرئيس ابوعلي حسين‌ابن‌سينا با تصحيح و تحقيق و مقدمه دكتر نجفقلي حبيبي و باشراف استاد سيد محمد خامنه‌اي در دو مجلد و مجموعاً 1241 صفحه بهمراه فهرستهاي مختلف آيات، احاديث، اشعار و اشخاص و … از سوي بنياد حكمت اسلامي صدرا به چاپ رسيده است.