المبدأ و المعاد في‌الحكمة‌المتعالية

انسان هميشه در ضمير خود، نوعي گرايش همراه با اعتقاد را نسبت به خالق هستي احساس مي‌كرده و اين دلمشغولي را داشته كه خالق اين جهان چيست و كيست و بر همين اساس در طول تاريخ سعي و تلاش كرده است تا در كنار تمايلات فطري با ارايه دليل و برهان، راهي به مبداء هستي بگشايد و خالق خويشتن را بشناسد. از اين‌رو فلاسفه هر يك بر اساس مشرب و مذاقي كه داشته‌اند روشي خاص براي شناختن و شناساندن آفريدگار جهان برگزيده‌اند.

در ميان فلاسفه اسلامي حكيم صدرالمتألهين علاوه بر كتابهاي الاسفارالاربعة، الشواهد الربوبية و … كه درباره اثبات صانع بحث كرده، كتابي مستقل تحت عنوان المبداء و المعاد درباره اثبات ذات و صفات حقتعالي، تدوين نموده است و در خصوص اهميت اين كتاب مي‌گويد: «چون ديدم علوم نقلي و براهين عقلي در اين جهت متحدند كه برترين سرمايه استكمال قوه نظري به وسيله تحصيل علوم حقيقي است و از علوم حقيقي, معرفت الهي و شناخت نفس جزء شريفترين علوم است… تصميم گرفتم كتابي تدوين نمايم مشتمل بر دو فن كه پايه و نتيجه دو علم بزرگند؛ و آن دو فن عبارتند از فن ربوبيات و مفارقات بنام اثولوجيا كه اساس و ثمره علم طبيعيات است. زيرا معرفت و شناخت بر پايه اين دو علم استوار است و جهل و غفلت از اين دو علم سبب ضرر و زيان انسان نسبت به امر معاد مي‌گردد، چنانكه همه امتهاي پيشين كه صاحب خرد بوده‌اند و امتهاي بعدي تا عصر حاضر بر اين مطلب مهر تاييد زده‌اند و صاحبان درايت و عرفان در سايه عقول ذكيه و نفوس خبيره، بدان حكم كرده ‌اند».

از اينرو در طول تاريخ دانشمندان به فطرت خود قناعت نكرده‌اند و همواره در صدد اثبات خداوند از طريق عقل و برهان بوده‌اند.

كتاب المبداء و المعاد داراي يك مقدمه و دو فن است.

فن اول كتاب در بيان ربوبيات و اشاره به معرفت حق‌تعالي و صفات او و چگونگي افعال خداوند به ترتيب از آغاز تا انجام هستي است؛ و اين فن داراي سه مقاله است:

مقاله اول: مباحث اين مقاله درباره مبداء وجود و مرتبه خاص وجود حقتعالي و وحدت و بساطت اوست و داراي يازده فصل است.

در فصل اول بحثهايي مقدماتي درباره مبادي فلسفه اولي كه جنبه حكايت دارند مطرح شده است. يعني قواعدي كه در كتابهاي ديگر با استدلال و برهان اثبات شده است در اين كتاب بدون ارائه استدلال و اقامه برهان به عنوان مبادی براي مطالبي كه در صدد اثبات آن هست حكايت مي‌گردد.

و در فصل دوم وجود را به واجب و ممكن تقسيم مي‌نمايد و بيان مي‌كند كه پيدايش ممكن و خروج آن از حد استواء بدون علت محال است.

فصل سوم درباره اثبات واجب تعالي است و از راههاي متعدد, وجود صانع و مبداء را كه واجب‌الوجود است اثبات مي‌كند.

فصل چهارم در بيان اين است كه انيّت واجب‌الوجود همان ماهيت اوست و واجب, ماهيتي غير از وجود خاص واجبي ندارد.

فصل پنجم در اين است كه كنه ذات واجب چيست و مي‌گويد: كنه ذات الهي براي بشر معلوم نيست و هيچ موجودي نمي‌تواند به كنه ذات، علم پيدا كند.

در فصلهاي ششم تا يازدهم از مقاله اول, پيرامون صفات سلبي خداوند است.

در اين فصول پيرامون صفات باري تعالي مانند قدرت، اراده، حيات، سمع و بصر، تكلم و … بحث و تحليل شده است.

مقاله سوم از فن اول در افعال باريتعالي و داراي يك مقدمه و هجده فصل است.

با خاتمه مقالات فن اول، جلد اول كتاب مبداء و معاد به پايان مي‌رسد و جلد دوم دربرگيرنده فن دوم است.

كتاب المبداء و المعاد في‌الحكمة‌المتعالية در دو مجلد با تصحيح و تحقيق و مقدمه دكتر محمد ذبيحي و دكتر جعفر شاه‌نظري و باشراف استاد سيدمحمد خامنه‌اي در دو مجلد و در مجموع 1008 صفحه همراه با فهرست آيات، احاديث، اشعار و … از سوي بنياد حكمت اسلامي صدرا به چاپ رسيده است.