الحکمه المتعاليه فی الاسفار الاربعه

جلد هفتم

مطالب كتاب حاضر كه مجلد هفتم از مجلدات نه‌گانه است در چهار موقف (از موقف هفتم تا دهم) تنظيم گرديده است. موقف هفتم در متكلم بودن واجب تعالي و تحقيق درباره كلام و كتاب خدا و فرق آندوست كه داراي پانزده فصل است.

همة علماي اسلامي در متكلم بودن خداوند اتفاق نظر دارند، اما در چگونگي آن بين فرقه‌هاي كلامي و فلاسفه اسلامي اختلاف است. متكلمين اماميّه و معتزله مي‌گويند: «كلام از صفات فعلي است، لذا حادث و قائم به غير است و تكلّم خداوند به وسيله ايجاد اصوات و حروف در محلّي از قبيل درخت و غيره حاصل مي‌شود«. حنبليها كلام خدا را اصوات و حروف وابسته به خدا مي‌دانند كه قديم و ازلي است. حتي جلد قرآن را نيز قديم مي‌دانند. كراميه معتقدند كلام خدا از اصوات و حروف حادث تشكيل شده ولي قائم به ذات خداوند است. اشاعره به «كلام نفس» معتقدند و آن را بسيط و قائم به ذات خداوند مي‌دانند.

صدرالمتالهين نه مذهب اشاعره و نه عقيده معتزله را قبول دارد بلكه به نظر او حقيقت كلام خداوند عبارت است از ايجاد كلمات تامّ و انزال آيات محكم و متشابه در لباس الفاظ و عبارات.

در ادامه از موقف هشتم تا دهم پيرامون عنايت الهي و گستره رحمت واجب برهمه موجودات و مباحث خير و شرّ و قضا و قدر، فيض و ابداع و اثبات صور عقلي مجرْد از ماده، دوام و ازليت جود و قدرت افاضة مبدء اول و عدم انقطاع آن بحث مي‌شود.

در مقدمه كتاب پيرامون نظريه صدرالمتالهين درباره عشق آمده است. حكما در ماهيت عشق انسان به انسان ديگر و نيز در حسن و قبح و پسنديده و ناپسند بودن آن، اختلاف نظر دارند. برخي آن را مذموم و جزء اوصاف رذيله دانسته‌اند. گروهي ديگر آن را يك فضيلت نفساني دانسته و آن را ستوده‌اند و برخي ديگر نيز آن را يك نوع بيماري روحي و يا جنون الهي دانسته‌اند.

اما بنظر صدرالمتالهين با تامل دقيق در مبادي عاليه و غايات حكمت‌آ‌ميز پديده‌ها چون اين عشق بطور طبيعي در نفوس اكثر ملتها بدون هيچگونه تكلف و تصنعي وجود دارد، پس بايد از جمله امور الهي باشد و مصالحي نيز بر آن مترتب گردد.

اين عشق ظريف، بيشتر در ملتهاي متمدن كه در علوم و صنايع و ادبيات و رياضيات پيشرفته‌اند وجود دارد ولي ملتهاي غيرمتمدن كه خشن و قسي‌‌القلب هستند از اين عشق محرومند و غايات شريفي نيز مانند رقت قلب، مهرباني، عطوفت، تيزهوشي و ادراك مطالب ظريف كه فضائل محسوب مي‌شوند بر اين عشق مترتب مي‌شود.

جلد هفتم كتاب الحكمة‌المتعالية في الاسفار الاربعة بضميمه تعليقات سبزواري، با تصحيح و تحقيق و مقدمه دكتر مقصود محمدي و باشراف سيد محمد خامنه‌اي در 587 صفحه بهمراه فهرستهاي مختلف آيات، احاديث و اشعار و … از سوي بنياد حكمت اسلامي صدرا به چاپ رسيده است.