الحكمة المتعالية في الاسفار الاربعة

جلد شش

يكي از مباحث بسيار مهم در كلام و فلسفه الهي رابطه صفات خداوند با ذات پاك اوست و چنانكه مشهور است اشاعره صفات خدا را زايد برذات او دانسته‌اند و معتزله و شيعه آنها را عين ذات.

آيا مي‌شود نمود را از بود و جلوه را از مجلا و ظهور را از مظهر بازگرفت و جدا كرد و بازهم اين‌ها همچنان نمود و ظهور باشند و مجلا و مظهر هم جدا از جلوه و ظهور همچنان مجلا و مظهر اين جلوه و ظهور باقي بمانند؟ آيا مي‌شود استقامت يا انحنا يا انكسار را از خط گرفت و باز همچنان استقامت و انحنا و انكسار باشند و خط هم جدا و منفصل از اين اوصاف وجودي مستقل داشته باشد؟

اگر ديديدم كه صفت چيزي دگرگون شده است بايد بپذيريم كه گوهر و سرشت و تركيب و ذات آن شي يا موصوف، تغيير يافته است كه آن صفت هم به تبع آن دگرگون شده است، چرا كه صفت قيام وجودي به موصوف دارد و از گوهر و سرشت و ذات موصوف مي‌تراود و بروز و ظهور موصوف است نه اينكه از بيرون بر وي عارض گردد. حكيم صدرالمتألهين از همين راه يعني قيام وجودي عرض به جوهر و يا صفت به موصوف حركت جوهري را ثابت كرده است.

كسي كه مي‌گويد صفات خدا عين ذات پاك اوست واقعاً نمي‌خواهد بگويد كه خداوند اصلاً صفاتي ندارد و مثلاً عالم و قادر نيست بلكه مي‌گويد خدا صفات دارد اما اين صفات چيزي جدا از ذات و قابل انفصال و انفكاك از ذات نيست بلكه همان ذات است بوجهٍ و من حيثٍ و باعتبارٍ.

چنانكه مشخص شد يك واقعيت بيش نداريم كه نمود و بروز و جلوه‌هايي دارد و ما با تعمّل و تامّل ذهني اين بروز و ظهورها را از آن انتزاع مي‌كنيم و بر آنها نام صفت و بر آن چيزي كه اين صفت از آن انتزاع شده نام ذات مي‌گذاريم و اين تفكيك و انتزاع تنها كار ذهن است كه ذاتي و صفاتي را از سرناچاري جدا از هم مي‌انگارد. به هر حال اين صفات، بروز و ظهور و جلوه و نمود همان ذات است و پيداست كه اين ويژگيها چيزي جز ويژگي و نمود همان ذات نيست كه به اينصورت نمودار شده است.

جلد ششم كتاب الحكمة‌المتعالية في‌الاسفارالاربعة در برگيرنده سفر سوم از اسفار اربعه و شامل شش موقف پيرامون رابطه صفات با ذات خداوند است.

اين كتاب با تصحيح و تحقيق و مقدمه دكتر احمد احمدي و باشراف استاد سيد محمد خامنه‌اي در 631 صفحه بهمراه فهرست آيات، احاديث، اشعار و … از سوي بنياد حكمت اسلامي صدرا به چاپ رسيده است.