الحكمة المتعالية في الاسفار الاربعة

جلد سوم

متن كتاب حاضر ادامة سفر اول از اسفار اربعه و شامل چهار بخش از مسائل مهم فلسفه اولي است: بخش اول (مرحله هفتم) دربارة قوّه و فعل و قسمتي از مباحث حركت، بخش دوم (مرحله هشتم) تحت عنوان «تتمة احوال و احكام حركت» است.

فلاسفة اسلامي پيش از صدرالمتألهين تغيير و دگرگوني در عالم ماده را بعنوان يك واقعيت تلقي مي‌كنند، اما مانند ارسطو، تغيير تدريجي (حركت) را تنها در عوارض چهارگانه (كم، كيف، اين، وضع) تجويز مي‌كنند، ولي حركت در جوهر را مردود مي‌دانند. گرچه در آثار عرفا و در بعضي از تعبيرات فلسفي، شواهدي بر قبول حركت جوهري ديده مي‌شود، اما اين صدرالمتألهين است كه آنرا بعنوان يك نظريه فلسفي تبيين كرده است.

در بخش سوم (مرحله نهم) اين كتاب مسائل قدم و حدوث مطرح شده است. يكي از معضلات مسائل فلسفه مابعدالطبيعه كه در عين حال از حساسيت خاصي نيز برخوردار است حل مسئله حدوث و يا قدم عالم است. حدوث و يا قدم عالم با اينكه از مسائل بنيادي فلسفة وجودشناسي محسوب مي‌شود، در عين حال با مسائل كلامي در اصطكاك است. اين مسئله در تاريخ فلسفه اسلامي ماجراي ناخوشايندي دارد و يكي از مواردي است كه متكلمين اسلامي، فلاسفه را تخطئه كرده و آنان را به كفر و الحاد متهم نموده‌اند.

حكيم صدرالمتألهين شبهة حدوث عالم را با نظرية «حركت جوهري» مبتني بر اصالت وجود حل مي‌كند.

طبق نظريه حركت جوهري عالم با همة جوهرها (مادي، صوري، نفساني، جسماني) و اعراض آنها دائماً در حال تغيير و دگرگوني است و در هر «آن» حادث و متجدد است ولي به جهت اتصال و پيوستگي صورتهاي متغير اين دگرگوني، محسوس نيست. در هيچ جزيي از عالم، يك شخص واحد قديم يافت نمي‌شود بلكه در هر آني، شخص ديگري است و هيچ يك از اين اشخاص يا اجرام آسماني و يا موجودات زميني در اين زمان قبل و از اين زمان موجود نبودند، اما در عين حال، هويت واحد آنها توسط صورتهاي عقلاني آنها كه در علم خداوند متعال است، محفوظ مي‌ماند. بدينصورت وقتي همه اجزاء عالم حادث زماني باشند پس كلّ عالم حادث زماني خواهد بود.

و بالاخره بخش چهارم (مرحلة دهم) كتاب مسائل مربوط به علم و عالم و معلوم است. رئوس مباحث مطروحه در اين بخش عبارتند از: ماهيت و تبيين اهميت علم، انواع علم و ادراك، چگونگي حصول و حضور علم، نقش ذهن در فرايند شناخت، تجرد علم و عالم و معلوم و اتحاد وجودي آنها، تجرد خيال، تمايز معلوم بالذات و معلوم بالعرض، ارزش و اعتبار علم، اثبات وجود عقل قدسي، بيان مراتب و معاني عقل و بالاخره شرح معاني‌الفاظ متشابه كه در بخش معرفت‌شناسي بكار رفته است.

جلد سوم كتاب الحكمة‌المتعالية في الاسفار الاربعه به ضميمه تعليقات حاج ملاهادي سبزواري با تصحيح و تحقيق و مقدمه دكتر مقصود محمدي و باشراف استاد سيد محمد خامنه‌اي در 749 صفحه بهمراه فهرست‌هاي  مختلف آيات، احاديث، اشعار و … از سوي بنياد حكمت اسلامي صدرا به چاپ رسيده است.