اگر چه حکیم سبزواری
به شرح و توضیح منظومة حکمی خود پرداخته و در مواردی نیز حاشیهها و تعلیقاتی را به
آن افزوده است اما پس از وی، تدریس این کتاب در مجامع علمی حوزوی و دانشگاهی ایران
سبب گردید تا کتابهای گوناگونی پیرامون آن به نگارش درآید. برخی از این کتابها در
قالب تعلیقه و حاشیه است؛ بعضی از اساتید فلسفة اسلامی و مدرّسان این کتاب، ترجیح
دادند تا حواشی یا تعلیقات مفصّلی دربارة مطالب این کتاب بنویسند و راه فهم عبارات
دشوار آن را هموار سازند. در میان این حواشی و تعلیقههای شرحگونه، تعلیقة میرزا
مهدی آشتیانی و تعلیقة شیخ محمدتقی آملی از ارزش و اهمیّت ویژهای برخوردارند. اما
برخی دیگر از کتابهای در دسترس، به شرح و توضیح تفصیلی مطالب این کتاب
پرداختهاند. از میان این آثار نیز میتوان به شرح مبسوط منظومه و
تقریرات شرح المنظومة از استاد شهید مرتضی مطهری؛ و همچنین دروس شرح منظومه
اثر استاد شیخ یحیی انصاری اشاره کرد.
به هنگام
مطالعه و تأمّل دربارة کتاب منظومه، مراجعه به هر یک از آثار فوق بسیار
راهگشا و مفید است؛ اما این نکته را نباید فراموش کرد که هیچ یک از این آثار، به
صورت یک متن آموزشی تنظیم نشده و حداکثر دارای کاربرد کمک آموزشی در تدریس منظومه
است.
اما کتاب شرح منظومه
که توسط آقایان رضا اکبری و سید محمد منافیان به رشته تحریر درآمده و توسط انتشارات
دانشگاه امام صادق علیه السلام در حال چاپ است به هدف تهیه یک متن درسی تنظیم شده
است. نویسندگاه تلاش کرده اند تا مباحث به صورت منظم و گام به گام آموزش داده شود.
به این منظور چند کار مهم در این کتاب به انجام رسیده است.
1. در هر بحث، متنی
آغازین وجود دارد که نقشه راه بحث را برای خواننده معلوم می دارد. این بخش با عنوان
«آنچه در این فصل می خوانید» آمده است.
2. استدلال ها تا
آنجا که مقدور بوده در قالب منطق صوری قرارگرفته است. در این مقام بیشتر به منطق
جمله ها توجه شده است. کسانی که تمایل به تقویت فن منطق در خود دارند با خواندن
استدلال ها می توانند توانایی خود را افزایش دهند. به همین منظور مفروضات هر
استدلال مشخص شده است. این کار علاوه بر این که فهم استدلال را آسان تر می کند،
اجازه نقادی دقیق تر استدلال را نیز در اختیار خواننده قرار می دهد. توجه دارید که
در بسیاری از مواقع آن چه زمینه نقادی یک استدلال را فراهم می آورد مقدمات پنهان
هستند.
3. اصل عبارت عربی
کتاب شرح منظومه آمده و توضیحاتی در خصوص عبارت آورده شده است. این کار علاوه بر
این که ارتباط بیشتری میان خواننده با متن اصلی کتاب برقرار می کند، فهم عبارت های
کتاب را عمق می بخشد که به نوبه خود در فهم دیدگاه های فلسفی ملا هادی سبزواری اثر
گذار است.
4. برای جلوگیری از
بی نظمی ذهنی نقدهای وارد بر دیدگاه مرحوم سبزواری در لابلای متن نیامده است. اما
برای این که خواننده صرفا فلسفه خوان یا فلسفه دان نشود بلکه خود نیز تفلسف کند
جنبه های نقادانه در قالب سؤالات در بخش انتهایی هر فصل آمده است. در این قسمت به
سؤال صرف بسنده نشده بلکه مطلب همراه با توضیح آمده است تا فضایی که اشکال در آن
پدید می آید در اختیار خواننده قرار گرفته و وی با آشنایی بهتر فهم دقیق تری از
اشکال یا نقد پیدا کند
5. مباحث فلسفه
اسلامی در تطوری تاریخی به ما رسیده اند. بی توجهی به بستری که یک مسئله فلسفی زاده
شده سبب فهم نادرست از مسئله می گردد. برای دوری جستن از این خطر، در پایان هر فصل
فهرستی از منابعی که خواننده می تواند مسئله فلسفی مورد توجه در فصل را پی گیری کند
آمده است. در اینجا نیز به ذکر منبع بسنده نشده بلکه توصیفی اجمالی از آن چه
خواننده با مراجعه به یک منبع می یابد نیز آمده است.
با توجه به آن چه
گفته شد هر فصل کتاب، غالباً شامل موارد زیر است:
1.