خردنامه شماره 58

سرمقاله
تاويل قرآن کريم در باور صدرالمتالهین «دکتر نهله غروی نائینی» و «عبدالله میر احمدی سلوکروئی» چكيده تأمل در شيوه تفسيري ملاصدرا مؤيّد اين معناست كه وي «تأويل» را روشي ميداند كه از سه طريق وحي (قرآن) و تحليلات عقلي(برهان) و تهذيب نفس(عرفان) ميتوان به دريافت آن نايل آمد. نبوغ ملاصدرا در اين بود كه اين سه طريق را كه به حقيقت واحدي منتهي ميگردند، با يكديگر تركيب كرده و ناسازگاريهاي ظاهري آنها را بكمك «تأويل» مرتفع نمايد. وي بارها بر اين امر تأكيد دارد كه در تأويل شرط اساسي موافقت با كتاب و سنت است، بگونه‌يي كه آن دو بر حق بودنش را شهادت دهند و در صورت عدم شهادت، چنين تأويلي از سنخ فروع عبث و گزاف و از شاخه‌هاي فسوق و كفر و خلاف است. كليدواژگان تأويل روش تفسيري تأويل فلسفي تأويل عرفاني
تجرد نفس در مقام تصور و تصدیق «دکتر محسن ایزدی» چكيده انسان يا از طريق علم حصولي به شناخت موجودات نايل ميشود، يا از طريق علم حضوري. علم حصولي شامل تصور و تصديق و تصور شامل حس، خيال (وهم) و عقل ميشود. دستيابي به تصورات حسي و خيالي نسبت به موجودات جسماني براي همه» انسانها ميسّر است، اما بعقيده» بعضي از فلاسفه اكثر انسانها نميتوانند به مرتبه تصور عقل (كلي) واصل شوند. از موجودات مجرد ـ‌‌مانند نفس‌‌ـ نميتوان علمي حسي يا خيالي كسب نمود، لذا تنها تصور ممكن از موجودات مجرد ـ‌‌آنهم فقط براي عده» محدودي‌‌ـ تصور عقلي (كلي) است. انسان از طريق مفاهيم كلي نميتواند تجرد عيني نفس را دريابد. فلاسفه‌‌يي مانند ملاصدرا كه معتقدند علم حصولي نميتواند انسان را به درك حقيقت نفس برساند، ضمن ارائه» براهيني براي اثبات تجرد نفس، آن براهين را يقين‌آور ميدانند. با توجّه به اينكه برهان، مولود و مولّد علم حصولي است، لذا مقصود آنها يقين عقلي است نه يقيني كه از راه علم شهودي ميتوان به آن رسيد.براهين اقامه شده براي اثبات تجرد نفس را ميتوان براساس مباني آنها دسته‌بندي نمود. كليدواژگان نفس تجرد تصور تصديق شهود برهان ملاصدرا
معنا شناسی قضای الهی بر مبنای تفسیر حکمت متعالیه «علیرضا خواجه گیر» چكيده قضاي الهي از نظر تطبيقي با عوالم كلي وجود، همان مرتبه صور عقلي محسوب ميشود كه وراء صور طبيعي و نفساني است. اين صور ـ‌‌كه بصورت دفعي و بلازمان از واجب تعالي صادر ميشوند‌ـ بعنوان مرتبه‌يي از مراتب علم الهي تلقي ميشوند كه قضاي علمي ناميده ميشود و در مرحله بالاتر به علم ذاتي الهي منتهي ميگردد. از طرف ديگر نظام عِلّي و معلولي عالم هستي و انتساب اين عالم به علت تامه و هستي‌بخش خود‌ ـ‌كه منشأ ضرورت و پيدايش عالم هستي است‌‌ـ همان قضاي عيني است. بنابرين قضاي الهي مبين انتساب همه» عالم هستي در دو مرتبه» علمي و عيني به حق‌تعالي است. تبيين و تحليل حقيقي مسئله قضاي الهي بايد با توجه به هر دو مسئله علم الهي از يك طرف و ضرورت نظام جهان هستي از طرف ديگر صورت گيرد، زيرا قضاي الهي هردو مسئله را تبيين ميكند و توجه به يكي از ايندو و غفلت از ديگري، حقيقت مسئله قضاي الهي را بر ما آشكار نخواهد كرد. اين مقاله درصدد است مسئله قضاي الهي را در نظام فلسفي حكمت متعاليه ـ‌‌با تأكيد بر آثار ملاصدرا و علامه طباطبايي‌ـ تبيين و تحليل نمايد. كليدواژگان قضا وجوب قدر نظام هستي عليّت علم الهي
میزان تاثیر گذاری آموزه های عرفانی در تحلیل چگونگی «حدوث عالم» «دكتر سعید نظری توکلی» چكيده پيدايش حكمت متعاليه و بهره‌گيري از آميزش فلسفه و عرفان، اين فرصت را براي محققان فراهم كرد تا ضمن ارج نهادن به كاوشهاي عقلاني ـ‌فلسفي حكماي پيشين، مسائل فلسفي را با اصول و مباني عرفان مورد بررسي قرار دهند. از جمله اين مسائل ميتوان به مسئله حدوث عالم اشاره كرد. صرف‌نظر از چهار تحليل مختلف كلامي و فلسفي از اين مسئله، يعني حدوث زماني، حدوث ذاتي، حدوث دهري و حدوث طبعي، گروهي از پيروان مكتب حكمت متعاليه كوشيده‌اند با استفاده از آموزه‌هاي عرفاني ـ‌‌همچون اصالت و وحدت وجود، تجلي وجود در قوس نزول، وجوب طبيعت وجود و مانند آن‌‌ـ طرحي‌نو از حدوث عالم ارائه كنند كه تفاوتي ماهوي با طرحهاي پيشين دارد. براساس سه نظريه حدوث اسمي، حدوث فعلي و حدوث بالحق كه بترتيب توسط حاج ملاهادي سبزواري، حكيم الهي قمشه‌يي و علامه طباطبايي ارائه شده‌اند، ديگر از مسبوق بودن يا مسبوق نبودن وجود عالم به عدم، بمفهومي كه در منابع كلامي ـ‌فلسفي مطرح است، سخني در ميان نيست، بلكه بجاي آن خروج از بطون محور تحليل حدوث عالم است؛ چرا كه در نگرش عرفاني، عالم جلوه و مظهري از مظاهر وجود الهي است كه عدم‌پذيري براي آن متصور نيست. در نتيجه، وجود در طي مراتب نزولي خود از وحدت به كثرت و از بطون به ظهور و از خفا به آشكاري رسيده و جهان مادي بتدريج خودنمايي ميكند. در چنين حالتي، ديگر جايي براي بحثهاي طولاني و گاه بي‌نتيجه درباره چگونگي پيوند حادث به قديم و متغير به ثابت باقي نميماند. كليدواژگان وجود حدوث عالم حدوث اسمي حدوث فعلي حدوث بالحق
تحلیلی از کاربرد مفهوم «جوهر» در فلسفه ارسطو «دکتر محمد علی اژه ای» و «دکتر رضا ما حوزی» چكيده ‌بنا به ادعاي مورخان فلسفه، ‌‌ارسطو نخستين كسي است كه در باب جوهر بتفصيل سخن گفته است. وي در كتابهاي مقولات، متافيزيك و فيزيك به سه منظور متفاوت مسئله جوهر را تحليل كرده است. در مقولات پس از بررسي اقسام موضوع و محمول، دو جوهر نخستين و دومين از هم تفكيك شده است؛ در متافيزيك با هدف جستجوي موجوديت موجودات، جوهر براساس چهار پيشنهاد ذات، كلي، جنس و موضوع بررسي شده است و در فيزيك جهت تبيين موضوع ثابت در حين حركت، تلقي ديگري از جوهر ارائه شده است. بنابرين برخي از منتقدان، وي را به تناقضگويي در اين نوشتارها متهم كرده‌اند. اين نوشتار درصدد است با استناد به آثار ارسطو و تحليل شارحان، به تبيين ماهيت اين مسئله بپردازد. كليدواژگان جوهر مقولات فيزيك متافيزيك موضوع محمول ذات كلي جنس وجود ماده صورت
«عقول» در حکمت صدرايی و فرشته شناسی نهج البلاغه «دکتر علی ارشد رياحی» و «ملیحه جمشیدیان» چكيده در اين مقاله تطبيق آراء فلسفي ملاصدرا درباره عقول با فرشته‌شناسي نهج‌البلاغه مورد بررسي قرار گرفته است. باين منظور كليه كتب فلسفي و تفسيري ملاصدرا، مطالعه و آراء او درباره عقول جمع‌آوري شده است؛ همچنين مطالب نهج‌البلاغه در رابطه با فرشتگان مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته است. سپس تنها با بررسي دو صفت «تجرد» و «كثرت» ملائكه (در نهج‌البلاغه) و عقول (در حكمت ملاصدرا) اين نتيجه بدست آمده است كه ملائكه مقرب در صورتي بر عقول قابل تطبيقند كه در مرتبه تجرد تام باشند، و در صورت تنزل وجودي و تمثل آنها، ملائكه در هيئت و صورت عالم مادون خود، برعقول تطبيق نميكنند. از حيث كثرت نيز تعداد ملائكه، مانند تعداد عقول بيشمار و داراي كثرت نوعي و تشكيكي است، هرچند درباره منشأ كثرت فرشتگان نكته‌يي در نهج‌البلاغه ذكر نشده است. كليدواژگان فرشته عقول تجرد تمثل مقام معلوم كثرت
ناسازگاری قاعده فرعیه با قاعده عکس نقیض «دکتر اسدالله فلاحی» چكيده يكي از قواعد مهم منطق قديم و فلسفه ارسطو، قاعده فرعيه است. بنا به اين قاعده «ثبوت شيء لشيء فرع ثبوت المثبت له»است. از نتايج مهم قاعده فرعيه ميتوان به دو حكم زير اشاره كرد. 1ـ موجبه بانتفاي موضوع، كاذب است. 2ـ سالبه بانتفاي موضوع، صادق است. اين دو حكم بدليل مثال زير با قاعده عكس نقيض در تضاد است: الف) گزاره سالبه كليه «هيچ معدومي معدوم نيست» بدليل انتفاي موضوع، صادق است. (بنا به حكم2 ‌‌) ب) عكس نقيض آن، يعني گزاره «بعضي غيرمعدومها غيرمعدوم نيستند» كاذب است. (چون اين گزاره معادل است با گزاره سالبه جزئيه» «بعضي موجودها موجود نيستند» كه نقيض آن «هر موجودي موجود است» صادق است.) اين نشان ميدهد كه قاعده عكس نقيض، صدق را حفظ نميكند در حالي كه «حفظ صدق» در تعريف عكس نقيض آمده است. اين مثال از قاعده عكس نقيض، با نتيجه دوم قاعده فرعيه (يعني حكم2 )در تضاد است. در اين مقاله، مثالهاي ديگري از عكس نقيض ارائه خواهيم كرد كه با نتيجه دوم قاعده فرعيه (يعني حكم 1)ناسازگاري دارند. از آنجا كه قاعده عكس نقيض، دو تعريف دارد (تعريف قدما و تعريف متأخران) بنابرين، ناسازگاري قاعده فرعيه با قاعده عكس نقيض را بر پايه هردو تعريف، بكمك مثالهاي مربوطه، شرح خواهيم داد. همچنين راه‌حلهايي را براي رفع اين ناسازگاري طرح كرده و نشان ميدهيم كه هيچ كدام از آنها ناسازگاري را از ميان برنميدارد. در پايان، موضع منطق جديد را در اينباره ارزيابي ميكنيم. كليدواژگان عكس نقيض قاعده فرعيه قضاياي حقيقيه و خارجيه قضيه لابتيّه هليه بسيطه حمل اولي و شايع