خردنامه شماره 48

سرمقاله
سماع کیان و زخمه ازلی «استاد سید محمد خامنه ای» چكيده يكي از اسباب تكامل تفكر فلسفي، برخورد افكار انديشمندان و فلا‌سفه در طول تاريخ فلسفه و حكمت بوده است. سنت حسنه رد و اشكال بر گفته‌هاي ديگران و تحشيه و تحرير كتب آنان يكي از جلوه‌هاي آن برخورد و اين تكامل مي‌باشد. يكي از كساني كه بگواهي نوشتاري بازمانده از او در پي بررسي و تحليل و رد و ابرام انديشه گذشتگان بوده استاد الحكماء مرحوم آيت‌الله رفيعي قزويني است. وي در تعليقه خود بر شرح هياكل النور حكيم جلا‌ل‌الدين دواني در ذيل شرح دواني بر هياكل النور بشدّت و با‌ لحني متنسّكانه به نظر شارح تاخته، اگرچه با شيوه‌يي خاص و رندانه، آنرا در قالب مقبول و مشروع آن پذيرفته است و همين موضوع مقاله‌يي است كه در پيش داريم. كليدواژگان سماع افلا‌ك حركت شوقيه تسبيح استفاضه
خواص واجب الوجود بالذات «دكتر مقصود محمدی» چكيده از ديدگاه فلا‌سفه الهي در رأس هرم هستي، مبدئي هست كه واجبالوجود است و هيچگونه وابستگي به چيز ديگر ندارد. وجود او را مي‌توان با دلا‌يل عقلي اثبات كرد، اما شناخت حقيقت و ذات وي ـ‌چون هستي محض است‌ـ براي انسان ميسر نيست. تنها مي‌توان او را بوسيله» ‌اوصاف خاصي كه ويژه اوست شناخت. اين ويژگيها ‌ـ‌عموماً‌ـ نقطه مقابل خواص ممكنات است. بعبارت ديگر همة اين ويژگيها از بي‌نيازي وي حكايت مي‌كنند. در يك كلا‌م: «واجب‌الوجود» ـ‌چون سرچشمة پيدايش همة موجودات عالم است‌ـ نمي‌تواند خود نيازمند و وابسته به ديگري باشد بلكه بايد همة كمالا‌ت وجودي را بنحو اتمّ و اكمل داشته باشد، در غير اينصورت خود نيز يكي از موجودات عالم خواهد بود كه نيازمند به مبدأ ديگري است. در اين مقاله اين خواص و ويژگيها از منظر فلا‌سفه اسلا‌مي مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است. كليدواژگان واجب‌الوجود ‌ خو اص ‌واجب بالذات واجب بالغير تكافؤ شبهه مضافين
انسان کبير و عالم صغير (انسان کامل) در اندیشه ملاصدرا و سوابق تاريخي آن «دكتر طوبی کرمانی» چكيده بحث درباره انسان كبير و عالم صغير در مكتب صدرايي است و انسان بعنوان «عالم صغير» با عالم خارج بعنوان «انسان كبير» تطبيق و مقايسه مي‌شود. براي اينكه بهتر بتوانيم در آثار صدرالمتألهين شيرازي (ره) به بررسي اين موضوع بپردازيم ناگزير به ذكر مقدماتي هستيم. از آن جمله بايد دانست كه ملا‌صدرا انسان را از چه منظر و با چه پشتوانه فكري مورد مطالعه قرار مي‌دهد و نيز‌ سابقه اين بحث در مكاتب ديگر چگونه مي‌باشد. بحث در اين مقاله در ساحت علم آنتروپولوژي نمي‌باشد كه انسان را از چهار زاويه انسا‌نشناسي فيزيكي، باستانشناسي، زبانشناسي و انسانشناسي فرهنگي مطالعه مي‌كند، بلكه سؤال اينستكه آيا اساساً در تاريخ فلسفه چيزي تحت عنوان انسان كبير و عالم صغير يافت مي‌شود يا نه و نيز از آنجهت كه ملا‌صدرا را نه صرفاً بعنوان يك فيلسوف عقلگرا بلكه بعنوان يك فيلسوف متأله مي‌شناسيم آيا در كتاب و سنت در اين خصوص مطلبي خواهيم يافت؟ گذاري نيز در عرفان خواهيم داشت كه اين منظر نقشي اساسي در شناخت نگرش صدرا به انسان دارد و شايد بتوان گفت بدون بررسي صبغه عرفاني كه در حكمت متعاليه مشهود است، نمي‌توان انسان را از نظر ملا‌صدرا مورد شناسايي قرار داد. كليدواژگان ابرانسان انسان كامل انسان كبير انسان صغير عالم كبير عالم صغير خليفه الله
زمینه های طرح و تحولات برهان صدیقین در تاريخ حکمت اسلامی «دكتر علی اله بداشتی» چكيده با توجه به اهميت اين برهان در تاريخ فلسفه اسلامي نگارنده با تفحص در متون ديني، فلسفي و كلامي تلاش كرده است: اولاً زمينه‌هاي فكري و بستر ظهور آنرا آشكار نمايد؛ ثانياً تحولات تاريخي آنرا از ابن‌سينا تا علامه طباطبايي در حوزه‌هاي گوناگون فكري بويژه حوزه شيراز و اصفهان بررسي كند كه در اين راستا لازم است مباني هريك از متفكران را در صورتبندي برهان، معين ساخته و ضمن گزارش مختصر از تقريرهاي متفاوت اين برهان جنبه‌هاي قوت و ضعف هريك را آشكار نموده و محكمترين و متقنترين تقريرها را معرفي كند. كليدواژگان برهان صديقين وجود‌ واقعيت نورالا‌نوار اصالت وجود تشكيك وجود واجب‌الوجود
بررسی تطور تحلیل علیت در فلسفه جدید غرب و مقايسه آن با فلسفه اسلامی «دکتر حمیدرضا آیت اللهی، علی سنایی» چكيده ‌بررسي مفاهيمي همچون «عليت» در فلسفه»‌ غرب در دوران جديد از مباحث چالشبرانگيز بوده است. با توجه به تجربه‌باوري حاكم بر تفكر غربي در اين دوران، عليت در فضاي سوبژكتيويسم غربي تحليل مي‌شد. همين امر چالشها و فرازونشيبهاي چندي را براي تحليل عليت در غرب بوجود آورد. در اين مقاله ابتدا تطور تحليل عليت را در دوران جديد غربي در نظر مهمترين فيلسوفاني كه در اينباره نظر قابل توجهي داشته‌اند بررسي كرده و سير اين تطور را باز مي‌نماييم و سپس تطور تحليل عليت را در فلسفه اسلا‌مي از ديدگاه متكلمان تا فيلسوفان مشاء و سپس انديشمندان حكمت متعاليه بررسي خواهيم نمود. در نهايت بين تحليل عليت در فلسفه» جديد غربي و فلسفه» اسلا‌مي مقايسه خواهيم نمود و تفاوتهاي ميان ايندو نگرش كه اساساً دو نگاه مختلف به مقولا‌تي از اين دست است بازنموده خواهد شد. اين دو چشم‌انداز مختلف سبب شده است تا تصور عليت در تفكر غربي امري تجربي و در نهايت «سوبژكتيو» انگاشته شود حال آنكه در انديشه» اسلا‌مي مقوله‌اي «نفسالا‌مري» يا «معقول» است. كليدواژگان عليت ضرورت ‌تجربه‌گرايي معقول ثاني فلسفي نفس‌الامر سوبژكتيويسم
جستاری درباره چیستی عرض از دیدگاه متکلمان و حکيمان مسلمان «دكتر عین الله خادمی» چكيده يكي از پرسشهاي اصلي معرفتي، پرسش از چيستي شيء است، كه خود به دو قسم «ما»ي شارحه و حقيقيه تقسيم مي‌شود. در پاسخ به ما حقيقيه درباره عرض، متكلمان و حكيمان مختلف پاسخهاي مختلفي داده‌اند. گرچه متكلمان تعاريف مختلفي از عرض ـ‌‌مثل معني زايد علي ‌الذات، چيزي كه وجودش بقا و دوام ندارد، چيزي كه قائم به غير است، محدثي كه قائم به متحيز است، «الحال في المتحيز» و ... ‌ـ ارائه داده‌اند، اما آنها نوعاً در تعريف خودشان از جوهر و عرض، مقسم را موجود محدث قرار مي‌دهند. فلا‌سفه نيز گرچه تعاريف مختلفي از عرض ‌ـ‌مثل نعت، محمول، «ما يتقوم بشيء متقوم بنفسه»، «ماهية اذا وجدت، وجدت في الموضوع»، «الموجود في شيء لا‌ كجز منه و لا‌يصح قوامه من دون ما هو فيه» و ... ‌ـ ارائه داده‌اند، اما در تعريف خود از جوهر و عرض، مقسم را ماهيت قرار مي‌دهند و التفاتي به قيد «متحيز بودن موضوع» ندارند و در ارزيابي اين تعاريف مي‌توان گفت: هيچيك از اين تعاريف تعريف به حدّ نيستند، حتي بنظر ابن‌سينا رسم حقيقي نيز نيستند. در مجموع تعاريفي كه ويژگيهاي مهمتر و بيشتري از عرض را بيان مي‌كنند از اعتبار بيشتر و ساير تعاريف از ارزش كمتري برخوردارند. كليدواژگان چيستي ماي شارحه و حقيقه حال متحيز عرض
واجب الوجود و حدود معرفت انسان به او در فلسفه مشاء «دكتر منصور ایمانپور» چكيده پرسشهاي اصلي اين مقاله آنست كه چگونه ذهن انسان برمبناي فلسفة ‌مشّائي، به مفهوم واجب‌الوجود دست مي‌يابد و تا چه حدّ مي‌تواند به شناخت او از حيث تصوّري و تصديقي نايل شود. پاسخ اجمالي مقالة‌‌ حاضر به اين پرسشها اينستكه عقل واقعنگر ما براساس حكم نخستين خود، هر شيء موجود را به وصف واجب‌ يا ممكن متّصف مي‌كند و بدين طريق به مفهوم واجب‌الوجود دست مي‌يابد؛ سپس با تكيه بر براهين فلسفي به اثبات مصداق آن مي‌پردازد؛ لكن با وجود دستيابي به يك نظام مفهومي در باب خداوند متعال در پرتو تحليلهاي عقلي و با وجود كسب باور صادق موجّه نسبت به وجود او از طريق براهين فلسفي، قادر به شناخت كامل او نمي‌باشد. بنابرين در اين نظام فلسفي اولاً يگانه منبع معرفت ما به خداوند، عقل است؛ ثانياً همين عقل نيز با وجود برخورداري از صلاحيّت ورود به اين حوزه، بدليل محدوديّت ذاتي خود و نامحدود بودن متعلّق شناسايي، قادر به ادراك وجود آن حقيقت متعالي نمي‌باشد، بلكه همين اندازه مي‌داند كه مفهوم واجب‌الوجود و مفاهيم مبتني بر آن، داراي مصداقي است كه حقيقت آن براي ما مجهول است. كليدواژگان واجب‌الوجود خداشناسي معرفت انسان فلسفه‌ مشّاء
معنای صنعت در حکمت اسلامی: شرح و تحليل رساله صناعیه ميرفندرسكي «دكتر شهرام پازوکی» چكيده صنعت در ميان اهل حكمت و عرفان و تصوّف معناي خاصّي داشته است كه اين معنا مناسبتي اصولي با تكنولوژي جديد ندارد. رساله صناعيه ميرفندرسكي از بهترين و جامعترين آثاري است كه از جانب يكي از بزرگان حكما و عرفا و دانشمندان مسلمان مستقلاً در موضوع صنعت نگاشته شده و معناي مذكور صنعت بوجه احسن از آن مستفاد مي‌شود. اين رساله در زماني نوشته شده كه مقارن پيدايش علم و تكنولوژي جديد در غرب است. با خواندن اين رساله نكاتي از بحرانهاي فكري دوره صفويه كه موجب تضعيف مدنيت، كار و صنعت شده عيان گرديده و پرسشهاي مهمي مطرح مي‌شود كه يكي از مهمترين آنان اينستكه صنعت نزد ميرفندرسكي چه مناسبتي با صنعت بمعناي جديد آن در تكنولوژي دارد. كليدواژگان صنعت هنر ‌پيشه تكنولوژي صفوي تصوّف
رویکردهای مختلف به حکمت متعالیه در عالم معاصر «دكتر علی اصغر مصلح» چكيده ‌پرسش از نسبت انديشه‌هاي فلسفي به زمانه همواره پرسشي اساسي است. حكمت متعاليه ملاصدرا با مجموعه شارحان بزرگ آن از قرن يازدهم هجري تا دوره معاصر بزرگترين سنت فلسفي در فرهنگ ايراني است. تداوم چنين نقشي ما را با پرسشهاي جدي در باب شأن اين سنت در عالم معاصر روبرو مي‌كند. مهمترين پرسش نحوه رجوع ما به اين ميراث فكري و انتظاري است كه از رجوع به آن داريم. در اين مقاله سعي مي‌شود ابتدا سه رويكرد متفاوت به حكمت متعاليه توصيف شود و سپس با موضعي كه نويسنده در باب نسبت انديشه فلسفي با زمان دارد، هر يك از سه رويكرد تحليل و نقد شود. مقصود اصلي نگارنده دعوت به گفتگو در باب چيستي و چگونگي كوششي است كه اكنون با مبنا قرار گرفتن حكمت متعاليه و يا حداقل با اين تصور كه اين سنت قابليت مراجعه براي انديشيدن دارد، صورت مي‌گيرد. كليدواژگان حكمت متعاليه فلسفه اسلامي زمان رويكرد طريقي
گزارش همایش اول خرداد 1386