علم در نخستين تقسيم خود به دو قسم علم حصولي و علم حضوري منقسم مي شود . در اين بحث با تفكيك دو مقام - مقام تعريف و مقام تحقق - پرسش اساسي كه در مقام اول مطرح مي شود اينستكه فارق اساسي علم حضوري از علم حصولي چيست ؟ در پاسخ به اين پرسش ديدگاه هاي متفاوتي ارائه مي شود . پرسش ديگر ، تعيين مبناي حصر تقسيم علم به اين دو قسم است كه آيا عقلي است و يا استقرايي ؟ حاصل كلام حكما در اينباره اينستكه حصر علم در حضوري و حصولي ، حصري عقلي است و اين تقسيم حاصر است . بررسي ويژگيها و اقسام علم حضوري نيز از مباحثي است كه در مقام تعريف مطرح می شود .

اصل وجود حركت در ميان حكيمان مورد اتفاق است . از آنجا كه حركت از معقولات ثاني فلسفي است قابل تعريف به حد يا رسم نيست و لكن تعبير تغيير تدريجي مي تواند آن را توضيح دهد . از نظر ارسطو يك نوع حركت بي آغاز و انجام وجود دارد و آن حركت مستدير افلاك است كه دائمي ، متصل و نامتناهي است و ساير حركتها آغاز و انجام دارند . از نظر ملاصدرا نيز حركت ، جاودانه و بي آغاز و انجام است ، لكن تصوير او از حركت ازلي و ابدي بر اساس حركت جوهري است . يعني هر چند در برخي مواضع بر اساس مبناي حكماي سلف از استمرار و دوام حركت مستدير سخن گفته است لكن تاييد ميكند كه در اينجا منظور حركات عرضي است و ديدگاه نهايي خود او در بحث از حركت جوهري مطرح شده است.

مسئله غايتمندي عالم طبيعت با موجودات متنوعي كه دارد يكي از مسائل اساسي حوزه خردورزي فلسفي محسوب مي شود و اتخاذ هر گونه موضعي در اين خصوص ، تقش بسزائي در تكوين جهانبيني آدمي و تعيين جهت حيات فكري و علمي او دارد . ما در اين مقاله ، اين مسئله را از ديد دو مكتب فلسفي جهان اسلام يعني فلسفه مشائي و حكمت متعاليه مورد ارزيابي قرار داده ايم . فلسفه مشائي بر پايه مباني ويژه خود ، عالم طبيعت را همچون عالم مجردات ، تمثل و انعكاسي از كيان رباني و نظام پيشين صور ارتسامی قلمداد كرده و آثار و حركات اشياي مادي را برخاسته از طبايع آنها مي داند

در اصفهان از همان ابتدا كه بعنوان پايتخت حكومت صفوي انتخاب شد و علما و متفكران به اصفهان مهاجرت كردند ، حوزه هاي متنوعي در عرصه علوم عقلي تشكيل گرديد . حداقل مي دانيم كه سه حوزه متفاوت با محوريت سه شخصيت بزرگ علمي ، در اصفهان دائر گرديد كه عبارت بودند از شيخ بهائي ، ميرداماد و ميرفندرسكي . دو حوزه اخير هر يك مبدا جريان فكري - فلسفي خاصي شدند كه تدريجا اختلافات بينشي و نگرشي بين آن دو افزايش يافت و سرانجام دو مكتب فلسفي را پديد آورد . جريان فلسفي ميرداماد بسرعت گسترش پيدا كرد و از اصفهان و حتي ايران فراتر رفت و تاثيرات اجتماعي ، فرهنگي و فلسفي آن بسيار بيشتر از جرياني بود كه با ميرفندرسكي آغاز شد .

در اين مقاله ابتدا به يك تعريف ارسطو و يك تعريف فارابي و پنج تعريف ابن سينا درباره ممكن اشاره شده و سپس تعاريف پنج گانه ابن سينا درباره ممكن مورد نقد و بررسي قرار گرفته و وجه برتري تعريف اول بر ساير تعاريف بيان شده است و در مرحله بعد ديدگاه هاي مختلف درباره حقيقي يا شرح لفظ بودن تعاريف ممكن ، بررسي شده است .

بحث از انسان و نفس انسان دانشي است كه تاريخي طولاني دارد ، بطوريكه مبناي بسياري از مباحث كلامي از جمله مبدا و معاد قرار گرفته است . ابن عربي و جه تسميه انسان را اين مي داند كه مانوس با مرتبه كمالي است و لذا « انسان كامل » در معني انسان است و ديگر افراد تنها شكل انساني دارند . بعضي انسان را به « حيوان ناطق » تعريف كرده اند اما از نظر ابن عربي جماد و نبات و حيوان نيز حي و ناطق هستند ، زيرا بتصريح قرآن همه اشياء تسبيح خدا مي كنند . از نظر ابن عربي حقيقت انسان همان لطيفه رباني است كه حق تعالي از روح خود در جسم انسان دميده است .

عوارض ذاتيه از مباحث پيچيده گستره علم شناسي فلسفي - منطقي است . در اين گفتار پس از مرور مفهوم عرضي ذاتي و همچنين ملاك تشخيص آن از ديدگاه حكمايي چون ارسطو ، فارابي و ابن سينا ، اشكالاتي را كه در رابطه با عوارض ذاتيه بنطر مي رسد ، طرح مي نماييم . در مجموع دو اشكال نسبت به مفهوم عوارض ذاتيه و دو اشكال نسبت به ملاكهاي تمييز آن وارد خواهيم كرد . يكي از ا شكالات مفهومي مربوط به تعيين محدوده ذاتي مقوم است كه حكما در راه حل آن گرفتار معضل دور شده اند . اشكالات مربوط به ملاكهاي تمييز را نيز با مثالهاي نقضي از علم حساب و فلسفه نشان داده ايم .